МК НИ 008 Заштитени подрачја

На национално ниво се очекува тренд на зголемување на бројот и вкупната површина на заштитените подрачја.

Зголемувањето на бројот и површината на заштитените подрачја на национално ниво е значајно за зачувување на природата/биолошката разновидност. Со тоа ќе се подобри националната политика за зачувување на природата преку спроведување на мерки и активности за заштита, зачувување и одржливо користење на биолошката разновидност.

Оценка

Активностите за прогласување на заштитените подрачја се содржани во националните стратешки документи од областа на заштитата на природата како што се Стратегијата за заштита на природата со Акционен План (2017-2027) и Стратегијата за биолошка разновидност со Акциски План за период (2008-2023). Заштитените подрачја се воспоставуваат со цел заштита на биолошката разновидност во рамките на Согласно член 65 од Законот за заштита на природата (“Службен весник на Република Македонија” бр 67/04, 14/06, 84/07, 35/10, 47/11, 148/11, 59/12, 13/13, 163/13, 41/14, 146/15, 39/16, 63/16 и 113/18), природните живеалишта, процесите што се случуваат во природата, како и абиотички карактеристики и пределна разновидност.

Со прогласување на заштитеното подрачје, се стекнува со статус на природно наследство.

Со донесувањето на Законот за заштита на природата во 2004 година и неговото стапување во сила (2005) донесена е нова категоризација на заштитените подрачја во согласност со критериумите на Светската унија за заштита на природата (IUCN) со што се овозможува вклучување на националните заштитени подрачја во светската мрежа на заштитени подрачја.

Во согласност со член 66 од Законот за заштита на природата, прифатени се шест категории на заштитени подрачја, во согласност со категоризацијата на IUCN:

1. Категорија I - (Iа) Строг природен резерват

( Ib) Подрачје на дивината

2. Категорија II - Национален парк (НП)

3. Категорија III - Споменик на природата (СП),

4. Категорија IV - Парк на природата (ПП),

5. Категорија V - Заштитен предел (ЗП) и

6. Категорија VI – Повеќенаменско подрачје (ПА)

Согласно Законот за заштита на природата заради утврдување на реалната состојба и обезбедување на стручна основа за изработка на актот за прогласување на заштитено подрачје се изработува Студија за валоризација или ревалоризација на заштитеното подрачјето. Содржината на студијата се пропишани во согласност со подзаконски акт - Правилник за содржината на Студијата за валоризација или ревалоризација на заштитено подрачје (Службен весник на РМ, бр. 26/12 година).

Националните цели, мерките и активностите за заштитените подрачја се вклучени во Стратегијата за биолошка разновидност со Акциски план за период (2018-2023) и Националната стратегија за заштита на природата со Акционен план (2017-2027).

Согласно Законот за заштита на природата Министерството за животна средина и просторно планирање е надлежен државен орган за водење и креирање на политиката на заштита на природата, заштита на биолошката и пределската разновидност и заштита на природното наследство, како и за управување со биолошката и пределската разновидност и природното наследство, чиј составен дел се заштитените подрачја.

Министерството за животна средина и просторно планирање врши надзор врз управувањето и заштитата на заштитените подрачја.

Заштитени подрачја со меѓународно признат статус

• Споменик на природата „Охридско Езеро“ - Светско природно наследство (УНЕСКО) (1979);
• Споменик на природата „Преспанско Езеро“ - Рамсарско место (1995);
• Споменик на природата „Дојранско Езеро“ - Рамсарско место (2008);
• Споменик на природата „Охридско Езеро“ - Рамсарско место (2021);
• Споменик на природата „Маркови Кули“ – Светско природно наследство (Прелиминарна листа на УНЕСКО);
• Споменик на природата „Слатински Извор“ - Светско природно наследство (Прелиминарна листа на УНЕСКО);
• Прекуграничен биосферен резерват Охрид-Преспа прогласен според критериумите на Програмата на УНЕСКО “Човек и Биосфера (2014) и
• Локалитетот Длабока Река во Национален парк Маврово од Република Северна Македонија е впишан на Листа на УНЕСКО за букови шуми.

Природни реткости

Законот за заштита на природата во член 90-а дава правен основ за заштита на одделни делови на природата како природни реткости. Како природни реткости можат да бидат прогласени одредени ретки, загрозени и ендемични, растителни и животински видови, нивни делови и заедници, релјефни форми, геолошки профили, палеонтолошки и спелеолошки објекти. Релјефни форми, геолошки профили, палеонтолошки и спелеолошки објекти, можат да бидат прогласени за природна реткост доколку нивната површина е помала од 100 хектари. Природните реткости се прогласуваат од страна на Министерот за животна средина и просторно планирање и тоа претставува добар модел на локално ниво за заштита на одделни стари стебла со изразити хабитуелни каратеристики, состоини од ендемични и ретки дрвенести видови, како и релјефни форми, геолошки профили, палеонтолошки и спелеолошки објекти.

Согласно Законот за заштита на природа извршена е ревалоризација на споменикот на природата - Платанови стебла во Охрид (вклучува 6 стари платанови стебла-чинари). Врз основа на изготвени елаборати за наведените стебла, како природни реткости во Охрид се прогласени Чинар – Пензионерско. Чинар - Влашка Маала, Чинар во централно градско подрачје на општина Охрид, Чинар – Воска, Чинар - Кошишта и Чинар пред зградата на Црвен Крст. Исто така и стеблото од Кочеџик во дворот на црквата Св. Богородица Перивлепта- Охрид е прогласено за природна реткост.

Почнувајќи од 1948 година, кога беше прогласен првиот Национален парк - Пелистер во Република Македонија, бројот и вкупната површина на различни категории на заштитени подрачја, на национално ниво, бележат постојан раст.

Системот на заштитени подрачја вклучува 82 подрачјa, кои зафаќаат површина од 357,778.05ha или околу 13,92 % од територија на Република Северна Македонијa.

Табела 1. Број и површина на заштитени подрачја по категории на заштита

Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање 

Направен е значителен напредок во спроведувње на постапките за прогласување на нови заштитени подрачја. Согласно Законот за заштита на природата дел од Шар Планина е прогласен за заштитено подрачје во категорија II - Национален парк (Службен весник на РСМ бр. 151/21). Исто така, планината Водно беше прогласена за заштитено подрачје во категорија V - Заштитен предел (Службен весник на РСМ бр.195/21) и дел од Малешево за заштитено подрачје во категорија V – Заштитен предел (Службен весник на РСМ бр.286/21). Со тоа процентот на заштитени подрачја е зголемен од 10.8% на 13,92 % од територијана државата.

Националните паркови зафаќаат околу 6,91% од територијата на државата, потоа следуваат спомениците на природата со 3,0%, додека сите други категории на заштитени подрачја зафаќаат околу 4.01% од територијата на државата.

Со тоа е направен прогрес и надминат е предвидениот процент на заштитени подрачја од 11,5% од територијата на нашата држава, што бил утврден до 2020 година во Секторската студија за заштита на природното наследство, које е изготвена за потребите на Просторниот План на државата (2004).

Карта 1. Дистрибуција на заштитени подрачја (без поединечни стебла) на национално ниво

Извор: Министерсто за животна средина и просторно планирање 

МЖСПП спроведува постапка за прогласување на локалитетот Студенчишко Блатоза заштитено подрачје во категорија IV-Парк на природа, за прогласување на Кањон Матка за заштитено подрачје во категорија III – Споменик на природа и Белчишко Блато за парк на природата.

Изготвени се студии за валоризација на споменик на природа Охридско Езеро, Студија за валоризацијана Белчишко Блато-Парк на природата и Студија за валоризација на природните вредности на Малешевските Планини и Влаина.

Подобрено е управувањето со заштитените подрачја преку изработка и донесување на планови за управување.Изработен и донесен е План за управување со Национален парк Галичица за период 2021-2030 година. Во завршна фаза е донесување наПланот за управување со Национален парк Шар Планина и Заштитен предел - Осоговски Планини. Подготвени се и планови за управување со спомениците на природата Охридско Езеро, Преспанско Езеро и Маркови Кули.

Согласно Законот за заштита на природа извршена е ревалоризација на споменикот на природата – Платанови стебла во Охрид (вклучува 6 стари платанови стебла-чинари). Врз основа на изготвени елаборати за наведените стебла, како природни реткости во Охрид се прогласени Чинар – Пензионерско. Чинар – Влашка Маала, Чинар во централно градско подрачје на општина Охрид, Чинар – Воска, Чинар – Кошишта и Чинар пред зградата на Црвен Крст. Исто така и стеблото од Кочеџик во дворот на црквата Св. Богородица Перивлепта- Охрид е прогласено за природна реткост. Извршена е валоризација на уште 10 стари стебла со исклучителни хабитуелни карактероистики на различни локации во државаа.

Во текот на годините има зголемување на бројот на заштитени подрачја од 67 во 1990 година на 82 подрачја во 2021 година, од кои најголем број 60 подрачја припаѓаат на категоријата споменик на природата, а потоа следи категоријата парк на природата со 12 подрачја. Значи во во 2021 година регистрирана е промена во бројот на заштитените подрачја во однос на 2020 година.

График 1. Вкупен број на заштитени подрачја

График 2. Вкупна површина на заштитени подрачја

График 2 го покажува трендот на зголемување на вкупната површина на заштитените подрачја во км² во периодот од 1990 до 2021 година. Во 2021 година регистрирана е промена во трендот и зголемување на вкупната површина на заштитените подрачја на национално ниво.

График 3. Површина на заштитени подрачја по категорија на заштита

График 3 го покажува трендот на површината на заштитени подрачја по категорија на заштита во км² за период 1990-2020 година. Во 2021 година регистрирана е промена во трендот на површината на заштитени подрачја по категорија на заштита. Може да се забележи дека најголема површина од заштитените подрачја припаѓа на категоријата национален парк.

График 4. Процентуална застапеност на поединечните категории заштитени подрачја од вкупната територија на државата 

График 4 го покажува трендот на процентуална застапеност на поединечните категории на заштитени подрачја од вкупната територија на државата во км² за период 1990-2020 година. Во 2021 година регистрирана е промена во трендот на процентуалната застапеност на поединечните категории на заштитени подрачја. Најголема процентуална застапеност од заштитени подрачја во однос на вкупнатата територија на државата е утврдено кај националните паркови.

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: МЖСПП, Национални паркови, други субјекти за управување со заштитени подрачја

Прогласување на заштитени подрачја на национално ниво претставува сложен и комплексен процес, кој бара вклучување на сите засегнати страни. Усогласувањето со различните засегнати страни, особено околу границите и зоните на заштитените подрачја, како и обезбедувањето на соодветен субјект за управување со заштитените подрачја што има соодветни финансиски и човечки ресурси се едни од главни предизвици што можат да го забават процесот на прогласување заштитени подрачја.

Поедноставување на постапката за прогласување на заштитени подрачја преку намалување на одредени барања од подзаконскиот акт-Правилник за содржината на студијата за валоризација или ревалоризација на заштитено подрачје може да го забрза процесот на прогласување на заштитени подрачја и да овозможи позитивен тренд во зголемувањето на бројот на заштитените подрачја и нивната површина во однос на територијата на државата.

Министерството за животна средина и просторно планирање води неколку постапки за прогласување на нови заштитени подрачја и повторно прогласување на заштитени подрачја со кои би се постигнал напредок во зголемувањето на бројот и површината на заштитени подрачја.

Потребно е да се обезбеди поголемо вклучување на заштитата на природата во другите сектори со цел да се направи прогрес и во зголемување на процентот на заштитени подрачја, но и обезбедување почитување на законодавството за заштита на природа, а во таа смисла и за заштитените подрачја во другите сектори (шумарство, земјоделство, енергетика, економија, транспорт, туризам и др.). Особено потребно е да се зголеми едукацијата на национално, регионално и локално ниво за значењето што го имаат заштитените подрачја, како и бенефитите кои тие можат да ги пружат, особено во обезбедувањето на екосистемски услуги.