Во нашата земја како резултат на недостаток на регуларен мониторинг на рибната фауна, многу е тешко да се направи проценка на состојбата на рибниот фонд, а со тоа рибите да бидат и корисен индикатор во проценката на статусот на водните живеалишта. Секако дека во земјата се спроведуваат ихтиолошки истражувања, но истите се извршуваат по различен основ, во рамките на различни проектни активности или студии, а притоа податоците се недостапни и не можат да бидат соодветно искористени.
Во моментов, единствени официјално достапни податоци за рибниот фонд во земјава се оние од Државниот завод за статистика, а се однесуваат на комерцијален излов на економско/стопански значајни видови риби и аквакултурно производство.
Комерцијалниот излов на риби и аквакултурното производство треба да бидат засебни индикатори. Од причина што податоците за аквакултурно производство не се во континуитет (недостасуваат годишни податоци), во рамките на овој извештај анализиран е единствено индикаторот-комерцијален излов на риби. Сепак, во толкувањето на податоците од комерцијалниот излов земени се во предвид одредени податоци од аквакултурното прозиводство.
Преку индикаторот- Комерцијалниот излов на риби може да се следи редовниот улов на риба, кој се изведува на езерата (природни и вештачки), реките, каналите и во рибниците низ државата. Преку индикаторот може да се следи притисокот врз рибите, од аспект на нивно искористување за потребите на човекот.
Според достапните податоци, индикаторот нуди можност за следење на:
• вкупен годишен улов на риби;
• годишен улов на економско значајни видови риби;
• вкупен годишен улов на останатите видови риби во риболовните води.
Број на видови риби, килограми (тони) уловена риба.
Колку е одржлив уловот на риба во Република Северна Македонија?
Од податоците за годишниот улов на риби (Сл. 1) може да се констатира дека, во последните години изловот на риби е релативно зголемен во однос на периодот од 2001 до 2018 година. Но ова не треба да се толкува како одраз на подобрени услови на средината, а со тоа и зголемен рибен фонд. Според податоците на Државниот завод за статистика, во 2023 година, вкупниот улов на риба изнесува 2.073.341 kg и во однос на 2022 година е поголем за 0,8%. Притоа аквакултурното производство изнесува 1.873.619 кг и учествува со 90,4% во вкупниот улов на риба. Во 2023 година, во однос на 2022 година, забележано е зголемување на аквакултурното производство и намалување кај стопанскиот и рекреативниот улов.
Ако ги погледнеме податоците кои се однесуваат на годишниот излов на комерцијални видови (Сл. 2) јасно е дека зголемениот годишен излов се должи на зголемениот излов на пастрмка.
Слика 1. Вкупен улов на риби на годишно ниво
Слика 2. Годишен улов на комерцијално значајни риби
Зголемениот пак излов на пастрмка се должи пред сѐ на зголеменото производство на порибителен материјал. Според податоците од Државниот завод за статистика, прикажани во Табела 1, може да се види дека во периодот од 2020 до 2023 има значителен тренд на зголемување на производството на порибителен материјал на поточна пастрмка, а зголемување се забележува и во производството на порибителен материјал на крапот. Според истите објавени податоци не е јасно за кој вид поточна пастрмка станува збор. Според Законот за рибарство и аквакултура, во голем број риболовни ревири се врши редовно порибување со пастрмка, без притоа да биде нагласено со кој вид пастрмка. Особено е зголемено е производството на виножитната пастрмка, но наведената количина на порибителен материјал е за понатамошно одгледување во различни рибници низ земјава.
Табела 1. Производство на подмладок, по видови риба и по години
|
Вкупно, кг |
Крап |
Сом |
Виножитна пастрмка |
Поточна пастрмка |
Охридска пастрмка (QFP) |
Друга риба |
||
|
2020 |
Произведен порибителен материјал, кг |
75.570 |
3.581 |
88 |
67.838 |
2.948 |
315 |
800 |
|
Префрлени во контролирана средина за понатамошно одгледување, кг |
110.371 |
35.410 |
88 |
64.948 |
1.615 |
310 |
8.000 |
|
|
2021 |
Произведен порибителен материјал, кг |
125.723 |
1.845 |
95.761 |
2.505 |
82 |
25.530 |
|
|
Префрлени во контролирана средина за понатамошно одгледување, кг |
167.454 |
37.795 |
2.800 |
98.421 |
2.875 |
15 |
25.548 |
|
|
2022 |
Произведен порибителен материјал, кг |
190.921 |
2.134 |
149.301 |
2.906 |
80 |
36.500 |
|
|
Префрлени во контролирана средина за понатамошно одгледување, кг |
159.113 |
36.184 |
84.929 |
1.450 |
50 |
36.500 |
||
|
2023 |
Произведен порибителен материјал, кг |
189.530 |
15.150 |
144.010 |
9.870 |
20.500 |
||
|
Префрлени во контролирана средина за понатамошно одгледување, кг |
192.294 |
73.404 |
101.430 |
7.460 |
||||
Опфат на податоци: excel
Извор на податоци: Државен завод за статистика
Во разгледуваниот период во Република Северна Македонија просечно се уловува 1.501 тони различни видови риба. Во периодот од 1995 до 2023 година, вкупниот улов на риба има флуктуирачки тренд на намалување и зголемување, затоа што одделни риболовни претпријатија, деловни субјекти и концесионери ја имаат изгубено дозволата за риболовни дејства во одделните водни басени, а и голем број риболовни спортски друштва станале неактивни. Зголемувањето на уловот на риба во последните неколку години се должи на зголемувањето на аквакултурното производство на риба, особено на пастрмки и крап. Намалувањето на стопанскиот и рекреативниот улов во последниве години може да се должи на непријавување на сите податоци од страна на концесионерите, немање увид во рекреативниот риболов од страна на самите концесионери, како и отсуство на концесионери на неколку риболовни ревири (пример реката Струмица).
Имено, и покрај тоа што рибарењето и искористувањето на рибниот фонд во Република Северна Македонија е регулиран со повеќе закони и е под постојан надзор, сепак и понатаму постојат бројни пропусти кои негативно се одразуваат врз рибниот фонд во земјава. Прекумерното искористување на рибниот фонд од природните езера и понатаму претставува проблем со кој се загрозува опстанокот на поголем број видови, вклучувајќи ги и ендемичните видови риби, како, на пример, охридската пастрмка (Salmo letnica) и белвицата (Salmo ohridanus).
Сличен проблем се јавува и кај речните екосистеми. Поради малиот број на вработени рибочувари, особено на риболовните ревири кои опфаќаат поголеми водни површини постои неконтролиран излов на риби, кој најчесто вклучува излов на пастрмски видови.
Без да се знае големината на рибниот фонд во риболовните води во земјава и понатаму се врши континуирано порибување. Ова особено е проблем кога станува збор за порибување на води со пастрмка без притоа да се знае генезата на порибителниот материјал, со што директно се загрозува генофондот на автохтониот вид пастрмка.
- Методологија за пресметка на индикаторот
Како извор на податоци за карактеристиките на рибниот фонд во Република Македонија ќе бидат користени податоците од Државниот завод за статистика и нивните методи за обработка на податоци.
- Методолошка Несигурност
Достапните податоци го сумираат вкупниот излов на риба од сите риболовни ресурси во земјата, вклучувајќи ги и аквакултурните објекти и на тој начин не се добива јасна слика за одржливиот улов на риба во Република Северна Македонија. Податоците исто така не даваат јасна слика за состојбата на рибната фауна во земјава. Недостасуваат информации за останатите видови риби во уловот, особено за сензитивните видови риби, риби кои се со низок праг на толеранција на антропогениот притисок, како што се видовите од родот на Cobitis, Romanogobio, Phoxinus или Pelasgus. Станува збор за риби кои се со мали димензии и не се од интерес за стопански и рекреативен риболов, па истите не се ни заведуваат во податоците. Исто така, недостасуваат и информации за изловот на алохтоните видови, особено инвазивните.
Но, и покрај големиот број недостатoци, индикаторот – Комерцијален излов на риби може да биде корисна алатка доколку во иднина базата на податоци во Државниот завод за статистика се надгради со податоците од Годишните извештаи, кои концесионерите на риболовни ревири ги доставуваат до Министерството за земјоделие, шумарство и водостопанство, а од таму како обработени се доставуваат до Државниот завод за статистика. Притоа, потребно е да се внесат одделно:
• податоци од годишниот излов на риби во трите езера, вклучувајќи ги одделно податоците од сите изловени риби, меѓу кои и ендемичните видови во секое од езерата;
• за секој од останатите риболовни ревири да се дадат поединечно информации за изловот на риби од страна на рекреативните риболовци;
• податоците за излов на риби од реките и езерата да бидат засебни од оние кои се однесуваат на излов на риби од рибници, мрестилишта, оградени простори и базени.
Континуирано следење на состојбата на рибниот фонд во земјава преку имплементирање на редовен мониторинг. Со податоците од редовниот мониторинг, меѓу другото ќе се овозможи и добра основа за креирање на програми за одржлив риболов, балансиран помеѓу природното производство (принос) и риболовниот притисок.
- FAO – Fisheries and Aquaculture Department
- Годишен извештај од обработени податоци за животна средина
Препорака
Од причина што горе елаборираниот индикатор не дава јасна слика за рибниот фонд во земјава потребно е да се имплементираат современи биомониторинг програми преку кои континуирано ќе се следи состојбата на рибниот фонд.
А. Пожелно е мониторингот да се одвива на секои три години. Во одредени ситуации неопходни се и чести проценки бидејќи големината на популациите, структурата и дистрибуцијата флуктуираат во зависност од промените на животната средина. Природните нарушувања (поплави, сушите или пожарите) во комбинација со антропогениот притисок ( пр. прекумерен излов, инвазивни видови, загадување) можат за краток временски период да ја променат структурата и големината на рибниот фонд.
Во текот на регуларниот мониторинг на речните и езерските екосистеми од непроценливо значење е следење на следните индикаторски вредности:
1) рибен состав (структура на рибната заедница) на секое од мерните места;
2) релативна густина на популациите;
3) должински /старосни класи на секој регистиран вид;
4) (2) присуство/отсуство на сензитивни видови риби;
5) присуство на алохтони видови риби.
Колекционирањето на материјалот е потребно да биде со стандардизирана методологија во сите реки и со иста стандардна методологија во езерата, вклучувајќи ги и акумулациите. Со помош на наведените индикаторски вредности може да се процени големината на рибниот фонд во рамките на секој риболовен ревир, како и да се добијат сознанија за интензитетот на притисокот врз рибите, со цел, преземање соодветни мерки од страна на релевантните структури во земјава. Податоците од редовниот мониторинг истовремено се добра основа за креирање на програми за одржлив риболов (стопански и рекреативен), вклучувајќи ја и програмата за порибување.
Б. Според Рамковната директива за води, Европскиот индекс за риби (EFI) е единствениот мултиметриски индекс за проценка на еколошкиот статус на речните екосистеми, применуван во повеќето земји на Европската унија. Во нашата земја рибите, а со тоа и EFI индексот, сѐ уште не се применуваат во регуларниот биомониторинг на реките, вршен од страна на УХМР. Во моментот на редовна имплементација на рибите во проценка на еколошкиот статус на реките, EFI индексот може да биде исто така корисен индикатор за проценка на состојбата на рибниот фонд во реките.
| МК НИ 041 Карактеристики на рибниот фонд | EEA – Европска агенција за животна средина | IND-25, MAR 008 Aquaculture production |
| UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа | нема еквивалент | |
| Каталог на индикатори за животна средина | 93 – Aquaculture production | |
| SDG – Цели за одржлив развој | нема еквивалент | |
| GGI – Индикатори за зелен раст | не | |
| Кружна економија | не |