Problemet globale mjedisore me të cilat përballemi sot janë kryesisht rezultat i mbishfrytëzimit njerëzor të burimeve natyrore, duke përfshirë lëndët djegëse (fosile), mineralet, ujin, tokën dhe biodiversitetin. Po bëhet gjithnjë e më e qartë se modeli mbizotërues evropian i zhvillimit ekonomik – i bazuar në përdorimin në masë të madhe të burimeve, gjenerimin e mbeturinave dhe ndotjen – nuk mund të qëndrojë afatgjatë. Shumë nga burimet përdoren vetëm për një periudhë të shkurtër kohore, ose ato humbasin ekonominë nëpërmjet asgjësimit ose reduktimit gjatë operacioneve të rikuperimit.
Koncepti i ekonomisë qarkore i prezantuar vitet e fundit dhe politikat përkatëse duhet të trajtojnë përdorimin e burimeve, prodhimin, konsumin dhe mbetjet në një nivel më të lartë. Ky koncept synon mbylljen e humbjeve materiale duke ruajtur sa më gjatë vlerën e produkteve, materialeve dhe burimeve në ekonomi. Kjo redukton në mënyrë efektive gjenerimin e mbeturinave dhe përdorimin e materialit të papastër.
Përdorimi i burimeve, si dhe gjenerimi dhe trajtimi i mbetjeve rezulton në presione të konsiderueshme mjedisore gjatë fazave të nxjerrjes, prodhimit, përdorimit dhe përfundimit të jetës së produktit. Objektivat e politikës mjedisore përfshijnë reduktimin e sasisë së materialeve të përdorura në ekonomi, përmirësimin e efikasitetit të burimeve, reduktimin e gjenerimit të mbetjeve dhe kthimin e mbetjeve në burim. Parandalimi dhe menaxhimi i mbetjeve është një aspekt kyç i ekonomisë qarkore. Efikasiteti i burimeve është thelbësor nëse duam të shkëputim zhvillimin ekonomik nga degradimi i mjedisit. Burimet e Tokës janë të kufizuara dhe nxjerrja e tyre gjeneron ndikime mjedisore dhe klimatike. Përdorimi i tyre në mënyrë më efikase ndihmon në minimizimin e këtyre ndikimeve. Kështu, efikasiteti i burimeve është një nga elementët themelorë të nevojshëm për të krijuar një ekonomi qarkore, më të gjelbër në Evropë, si dhe modele më të qëndrueshme prodhimi dhe konsumi.
Rregulloret ligjore në lidhje me menaxhimin e mbetjeve në vendin tonë synon të promovojë një ekonomi qarkore duke nxjerrë sa më shumë burime cilësore nga mbetjet. Për më tepër, politika e Agjendës së Gjelbër për Ballkanin Perëndimor mbështetet në disa shtylla, që synojnë kryesisht reformat në rajon për të përmbushur ambiciet e Marrëveshjes së Gjelbër Evropiane, nëpërmjet planit ekonomik dhe investues të Bashkimit Evropian. Marrëveshja e Gjelbër Evropiane synon të promovojë rritjen përmes kalimit në një ekonomi moderne, efikase nga burimet dhe konkurruese.
Ligji për menaxhimin e mbetjeve ofron një kuadër legjitim për trajtimin dhe menaxhimin e mbetjeve. Ai prezanton konceptin e hierarkisë në menaxhimin e mbetjeve. Hierarkia e miratuar zakonisht është minimizimi/reduktimi i mbetjeve në burim, riciklimi, përpunimi i mbetjeve (me rikuperimin e burimeve, d.m.th. materialet (produktet) dhe energjia), transformimi i mbetjeve (pa rikuperim të burimeve) dhe depozitimi i mbetjeve. Qasje specifike janë të nevojshme për kategori të caktuara mbetjesh. Prandaj, përveç Ligjit gjithëpërfshirës për menaxhimin e mbeturinave, në Republikën e Maqedonisë së Veriut ekzistojnë shumë ligje të tjera për trajtimin e llojeve të ndryshme të mbeturinave. Agjenda e Gjelbër detyron Ballkanin Perëndimor të lëvizë drejt një ekonomie qarkore duke përmirësuar menaxhimin e mbetjeve; rritja e produktivitetit të burimeve; vendosja e mënyrave inovative dhe më efikase të prodhimit dhe konsumit dhe vendosja në funksion e qarkullimit në modelet e biznesit.
Rregullativat ligjore të mbeturinave synojnë të mbrojnë mjedisin dhe shëndetin e njerëzve dhe të ndihmojnë në kalimin e vendit në një ekonomi qarkore. Ata vendosin qëllime dhe përpiqen të:
- Përmirësojnë menaxhimin e mbetjeve,
- stimulimin e inovacionit në riciklim,
- kufizimin e depozitimit
Управувањето со отпадот во Европа, како и во нашата земја има за цел да ги промовира опциите за третман на отпадот во согласност со хиерархијата на отпадот, особено фаворизирајќи ја подготовката за повторна употреба и рециклирање наместо операциите за отстранување, како што е депонирањето.Во контекст на циркуларната економија, управувањето со отпадот се фокусира на зачувување на вредноста и својствата на отпадните материјали преку доставување висококвалитетни секундарни суровини во економијата.
Отпадот се создава при човековите активностите и се гледа како неизбежен нус-продукт од економските активности (отпад кој се создава од неефикасните производствени процеси, од краткотрајноста на стоките и неодржливото консумирање на истите). Создавањето на отпадот укажува на губење на материја и енергија и наметнува трошоци на општеството и државата за собирање, третман и депонирање на отпадот гледан надвор од концептот на циркулаторна економија.
Отпадот е еден од главните еколошки проблеми во многу европски земји, па и во Република Северна Македонија земајќи го во предвид фактот дека количините на отпад постојано се зголемуваат.
Најголем дел од отпадот во Република Северна Македонија се депонира на легалните и илегалните-таканаречени диви депонии. Рециклирањето на отпадот во Република Македонија е малку застапено.
Влијанието на депониите врз животната средина, а со тоа и врз здравјето на луѓето е големо поради тоа што се емитираат стакленичките гасови (метанот), органски микрополутанти (диоксини и фурани), испарливи тешки метали во воздухот и исцедокот од депониите кој се емитира во почвата и подземните води, а кој може да содржи токсични супстанции.
Значајни се иницијативите за промоција на процесите за намалување на количините на отпад, негово рециклирање и имплементирање на безбедни стандарди за депонирање на отпад.
Примарна цел во земјите во Европската Унија како и во Република Северна Македонија е да се воспостави силна врска помеѓу економскиот раст, користењето на природните ресурси и продукцијата на отпад, а со цел да се намали товарот врз животната средина.
Në Planin e dytë të veprimit për mjedisin jetësor të Republikës së Maqedonisë, janë të përcaktuara qëllime të caktuara në lidhje me mbeturinat, e ai është menaxhimi i integruar i mbeturinave, vendosja efikase institucionale dhe organizative dhe përmirësimi i infrastrukturës për menaxhimin e mbeturinave.
Sipas rregullores ligjore për mbeturina në Republikën e Maqedonisë së Veriut, prioritetet për menaxhimin e mbeturinave janë:
- Shmangia e krijimit të mbetjeve dhe reduktimi i efekteve të dëmshme të mbetjeve në mjedis, jetën dhe shëndetin e njerëzve,
- Përmirësimi i teknologjive të prodhimit, i cili redukton gjenerimin e mbetjeve dhe përdorimin e produkteve ekologjike dhe më pak ambalazhim,
- Riciklimi dhe ripërdorimi i mbetjeve ose në një proces tjetër për nxjerrjen e lëndëve të para dytësore, ose për t’u përdorur si burim energjie.
Kryesisht gjenerimi i mbetjeve vjen nga aktivitetet prodhuese, nga guroret dhe miniera, nga ndërtimi, mbetjet nga bujqësia dhe pylltaria, mbetjet komunale etj.
Mbetjet nga aktivitetet prodhuese përbëhen kryesisht nga ushqimi, druri, letra, kimikatet, mineralet jometalike, metalet bazë dhe të tjera. Aktivitetet prodhuese mund të luajnë një rol qendror në reduktimin e sasisë së mbetjeve të krijuara nga:
- Përfshirja e analizave të ciklit jetësor në projektimin dhe prodhimin e mallrave dhe shërbimeve,
- Promovimi i përdorimit të qëndrueshëm të materies dhe energjisë,
- Eliminimi ose përdorimi i reduktuar i substancave dhe materialeve që janë të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe mjedisin.
Është miratuar një listë e llojeve të mbetjeve.
Mbetjet komunale janë një nga rrjedhat bazë të mbetjeve që krijohen. Mbeturinat komunale janë mbeturina nga amvisëritë, si dhe mbeturinat tjera që krijohen në sektorin komercial dhe industrial, të cilat për nga karakteristikat, përbërjen dhe sasinë e tyre janë të ngjashme me mbeturinat nga amvisëritë. Mbetjet nga amvisëritë janë mbeturina që mblidhen rregullisht nga familjet, duke përfshirë mbetjet e mbetura në pikat e grumbullimit dhe qendrat e grumbullimit dhe mbetjet e rrezikshme shtëpiake të grumbulluara veçmas, mbeturinat e mëdha, mbeturinat e kopshtarisë etj.Rreth 78% e popullsisë është e përfshirë në sistemin publik të grumbullimit të mbetjeve komunale, i cili kryhet nga ndërmarrjet publike.Pjesa tjetër e popullsisë (22%) që nuk shfrytëzon shërbimet komunale është kryesisht e përqendruar në vendbanimet rurale. Praktikë e përgjithshme është grumbullimi i mbetjeve të pandara komunale dhe industriale jo të rrezikshme, si dhe fraksioneve të pandara të mbetjeve jo të rrezikshme dhe të rrezikshme.
Është miratuar edhe Rregullorja për rregullat e përgjithshme për trajtimin e mbeturinave komunale dhe mbeturinave tjera jo të rrezikshme.
Përpunimi dhe riciklimi i mbetjeve
Aktivitetet e përpunimit dhe riciklimit të mbetjeve komunale janë shumë të kufizuara. Për sa i përket riciklimit, komunat nuk organizojnë grumbullim të veçantë të mbetjeve ekologjike ose të riciklueshme të thata në Maqedoninë e Veriut. Ka disa aktivitete margjinale riciklimi, me grumbulluesit informalë të mbetjeve që mbledhin mbetjet nga vendgrumbullimet dhe kazanët. Sistemet e vendosura për mbetjet e paketimit, bateritë dhe akumulatorët, pajisjet elektrike dhe elektronike janë krijuar nga Organizatat e Përgjegjësisë së Zgjeruar të Prodhuesit, në marrëveshje me bashkitë dhe subjektet e tjera të përfshira në skemën e zgjeruar të përgjegjësisë së prodhuesit.
Rregullorja për sasinë e përbërësve të biodegradueshëm në mbetjet që mund të depozitohen synon të arrijë një reduktim të sasisë së përbërësve të biodegradueshëm në mbetje përmes aplikimit të parandalimit, riciklimit, kompostimit, prodhimit të biogazit ose mënyra të tjera të shfrytëzimit të lëndës dhe energjisë së mbetjeve të biodegradueshme për të arritur një reduktim të sasisë së përbërësve të biodegradueshëm në mbetjet e deponuara.
Pjesa më e madhe e indeve bimore të prodhuara në bujqësi ripërdoret në një mënyrë miqësore me mjedisin. Plehra e përfituar nga mallrat e mëdha dhe të vogla përdoret në tërësi për plehërimin e tokës.
Për mbetjet e paketimit është organizuar një sistem formal për grumbullimin dhe riciklimin e tyre, i përpunuar në ligjin përkatës.
Ekziston një rregullore ligjore për trajtimin e gomave të përdorura, e cila është Rregullorja për mënyrën e trajtimit të gomave të mbeturinave, si dhe kushtet që duhet të plotësojnë personat juridikë dhe fizikë që importojnë goma të përdorura, ku thuhet se gjatë procedurës së përpunimit të gomave të mbeturinave, riciklimi ka një avantazh ndaj përdorimit të tyre për qëllime energjetike. Përpunimi duhet të mbulojë së paku 70% të sasive të gomave të reja të importuara nga viti paraprak në Republikën e Maqedonisë.
Rregullorja ligjore për mbeturinat nga automjetet e përdorura, gjegjësisht Rregullorja për masat për mbrojtjen e mjedisit që duhet të marrin prodhuesit, pronarët dhe subjektet që merren me automjetet e përdorura, komponentët dhe materialet e tyre, qëllimet dhe afatet për arritjen e tyre dhe mënyra dhe kushtet për magazinim, forma dhe përmbajtja e vërtetimit për marrjen në dorëzim të mjetit për asgjësim, forma dhe përmbajtja e formularit të raportimit si dhe mënyra e mbajtjes së evidencës ka për qëllim parandalimin e krijimit të mbetjeve nga automjetet e përdorura, duke promovuar mundësinë e mbledhjes dhe trajtimin e organizuar të automjeteve të përdorura, me mundësinë e ripërdorimit të disa komponentëve dhe materialeve të tyre ndërtimore, pastaj riciklimin e tyre dhe depozitimin e duhur të mbetjeve.Duke vepruar kështu, do të inspektohen të gjitha automjetet e importuara, pastaj të gjitha automjetet e përdorura të marra nga pikat e grumbullimit, si dhe sasitë e komponentëve dhe materialeve për përpunim të mëtejshëm, riciklim dhe asgjësim, si dhe të komponentëve të rrezikshëm nga automjete të përdorura të çmontuara.
Rrjeti i integruar i depozitimit të mbetjeve
Rregullorja për mënyrën dhe kushtet e funksionimit të rrjetit të integruar për largimin e mbeturinave paraqet sistemin e objekteve dhe instalimeve për trajtimin e mbeturinave që janë të ndërlidhura (sistemi primar i grumbullimit të mbeturinave, stacionet e transferimit, sistemet dytësore të transportit, deponitë).Është miratuar një Rregullore për kushtet minimale teknike për mbrojtjen e mjedisit që duhet të plotësojnë stacionet e transportit, kushtet që duhet të plotësojnë lokacionet ku ndërtohen apo vendosen stacionet e transportit, si dhe afatet për ruajtjen e mbetjeve në stacionet e transportit sipas llojeve të mbetjeve.
Në Rregulloren për mënyrën dhe kushtet e magazinimit të mbeturinave, si dhe kushtet që duhet të plotësojnë vendet ku magazinohen mbeturinat llojet dhe mënyrat e magazinimit, përcaktimi i karakteristikave të mbeturinave menjëherë para magazinimitt, si dhe kushtet e përgjithshme të sistemit për mbrojtjen, kontrollin dhe mirëmbajtjen e vendeve të magazinimit të mbetjeve.
Në rregullore jepet edhe lista treguese e mbetjeve dhe materialeve të papajtueshme.
Largimi i mbetjeve komunale dhe të llojeve të tjera të padëmshme
Mbeturinat e ngurta të krijuara në Republikën e Maqedonisë më së shumti deponohen në deponi. Deponitë ilegale për mbetjet komunale janë mjaft të zakonshme, veçanërisht në zonat rurale. Deponitë paraqesin rrezik përsa i përket ndotjes së ajrit, tokës, ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore. Ato gjithashtu kanë rreziqe potenciale për biodiversitetin, tokën bujqësore dhe shëndetin e njerëzve, si rezultat i depozitimit të mbetjeve të rrezikshme dhe jo të rrezikshme.
Ekzistojnë disa akte nënligjore që rregullojnë funksionimin e deponive, si Rregullorja për kushtet që duhet të plotësojnë deponitë, e cila përcakton kushtet që duhet të plotësojnë deponitë për të parandaluar dhe zvogëluar efektet e dëmshme të mbetjeve në mjedis, jetën dhe shëndetin e njerëzve.
Kushtet për pranimin e mbetjeve në një deponi specifike, bazuar në llojin dhe përbërjen e mbetjeve, aftësinë për të formuar një shkarkim, ndryshimet në gjendje, d.m.th. sjelljen e mbetjeve në një periudhë më të gjatë kohore dhe të dhëna më të sakta mbi vetitë e përgjithshme të mbetjeve që do të depozitohen janë të shënuara në Rregulloren për kriteret e pranimit të mbetjeve në deponitë e çdo klase, procedurat përgatitore për pranimin e mbetjeve, procedurat e përgjithshme për testimin, marrjen e mostrave dhe pranimin e mbetjeve.
Gjatë përcaktimit të kritereve për pranimin e mbetjeve në një klasë të përshtatshme të deponisë, duhet të merret parasysh mbrojtja e mjedisit dhe mbrojtja e shëndetit të njerëzve. Për të përcaktuar vetitë e përgjithshme të mbetjeve, sasia e substancave organike në mbetje, biodegradueshmëria e substancave organike në mbetje, vetitë ekotoksikologjike të mbetjeve, etj, përcaktohen nëpërmjet përcaktimit të karbonit organik bazë të tretur, total, karboni organik, grimcat totale të tretshme, metalet e rënda, sulfitet, kloruret, fenolet, etj.
Objektivat e Rregullores për mënyrën dhe procedurën për funksionimin, monitorimin dhe kontrollin e deponisë gjatë operimit, monitorimin dhe kontrollin e deponisë gjatë fazës së mbylljes dhe kujdesin e mëtejshëm për deponinë pas mbylljes, si dhe mënyrën dhe kushtet për kujdes të deponive pasi të kenë pushuar së punuari janë parandalimi dhe zvogëlimi i efekteve negative të deponive në mjedis, gjegjësisht në ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore, tokën, ajrin dhe shëndetin e njerëzve.Rregullorja parashikon monitorimin e gjendjes së trupit të deponisë, monitorimin e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore në afërsi të menjëhershme të deponisë, monitorimin e gazeve nga deponia, monitorimin e shkarkimeve në ajër nga deponia, monitorimi i shkarkimeve në ajër nga impiantet e djegies së gazit në deponi, etj.
Është miratuar edhe Rregullorja për formën dhe përmbajtjen e kërkesës për themelimin e deponisë së mbeturinave jo të rrezikshme dhe inerte, më tej Rregullorja për formën dhe përmbajtjen e kërkesës për marrjen e lejes, si dhe formën dhe përmbajtjen e lejes për operator të deponisë, si dhe të Rregullores për kushtet në funksion të mjeteve dhe pajisjeve teknike për kryerjen e veprimtarisë së largimit të mbetjeve, si dhe të kushteve dhe mënyrës për programin e trajnimit të punonjësve.
Largimi i mbeturinave me djegie kryhet në instalime të projektuara posaçërisht, në varësi të llojit të mbetjeve. Instalimet e djegies, duke përfshirë të gjitha pajisjet përgatitore ndihmëse dhe të shërbimit, pajisjet që i shërbejnë pajisjes dhe pajisjeve të djegies, duhet të ndërtohen dhe operohen në atë mënyrë që të parandalojnë tejkalimin e vlerave kufitare të substancave ndotëse që emetohen në ajër, tokë dhe ujë, lëshimin e aromave dhe zhurmave, si dhe për të siguruar mbrojtjen e jetës dhe shëndetit të njerëzve.
Është miratuar edhe një Rregullore për vlerat kufitare të shkarkimeve gjatë djegies së mbeturinave dhe kushtet dhe mënyrën e funksionimit të instalimeve për djegie.
Mbetjet nga minierat dhe guroret mund të mbulojnë sipërfaqe të mëdha toke dhe të kenë një efekt të dëmshëm në ajër, ujë dhe tokë, nëse nuk menaxhohen mirë. Aktivitetet e ndryshme në miniera dhe gurore rezultojnë në sasi të konsiderueshme materialesh të papërdorura, të natyrës së ndryshme dhe me rreziqe të ndryshme potenciale.
Mbetjet nga prodhimi i energjisë elektrike – Sasia e mbetjeve nga transformimi i energjisë varet nga karburanti i përdorur, por disa të dhëna për sasinë e mbeturinave të gjeneruara mund të nxirren nga sasia e energjisë elektrike të prodhuar. Hidrocentralet dhe termocentralet me gaz nuk gjenerojnë mbetje të ngurta. Ndërsa termocentralet që operojnë me qymyr dhe lëndë djegëse të tjera fosile prodhojnë një sasi të madhe mbetjesh si hiri dhe të tjera. Kjo do të thotë se zhvendosja e prodhimit të energjisë elektrike drejt burimeve më të pastra dhe të rinovueshme të prodhimit të energjisë do të rezultojë në një reduktim të sasisë së mbetjeve.
Mbetjet e krijuara nga aktivitetet e ndërtimit dhe prishjes së objekteve në ndërtim mund të përmbajnë substanca të rrezikshme si azbesti, i cili mund të jetë i pranishëm në sasi të mëdha kur ndërtesat e vjetra prishen dhe rinovohen. Është paraparë një Rregullore për mënyrën e trajtimit të mbeturinave të asbestit dhe mbeturinave nga produktet që përmbajnë asbest. Një numër i madh i përbërësve në mbetjet e krijuara në ndërtim mund të riciklohen dhe të zëvendësojnë deri në 10% të substancave bazë.
Mbetjet e rrezikshme janë mbetjet që përmbajnë substanca që kanë një ose më shumë veti si: eksploziviteti, reaktiviteti, ndezshmëria, acarimi, toksiciteti, infektiviteti, kancerogjeniteti, etj. Si rezultat i substancave të rrezikshme që përmbajnë mbetjet e rrezikshme, ato përbëjnë një rrezik serioz për mjedisin dhe shëndetin e njeriut nëse nuk menaxhohen siç duhet dhe në mënyrë të sigurt. Sektorë të caktuar në ekonomi prodhojnë mbetje të rrezikshme dhe më i madhi ndër ta është industria përpunuese. Ashtu si me pjesën tjetër të mbetjeve, ashtu edhe me mbetjet e rrezikshme, vendosja e rregullores ligjore, trajnimi adekuat i personelit për menaxhimin e tyre, si dhe rritja e ndërgjegjësimit të publikut janë elementët kryesorë për menaxhimin e sigurt të mbetjeve të rrezikshme.
Mbetjet e rrezikshme paraqesin rrezik më të madh për mjedisin dhe shëndetin e njerëzve sesa mbetjet jo të rrezikshme, prandaj kërkohet një regjim i kontrolluar rreptësisht për menaxhimin e tyre, të cilat janë të rregulluara me Rregulloren për kushte më të afërta për trajtimin e mbetjeve të rrezikshme dhe mënyrën e paketimit të tyre, etiketimi i mbetjeve të rrezikshme.
Parimet kryesore mbi të cilat bazohet menaxhimi i mbetjeve të rrezikshme janë reduktimi i mbetjeve të rrezikshme dhe transportimi i tyre i sigurt, ulja e shkallës së rrezikshmërisë së mbetjeve të rrezikshme dhe trajtimi i duhur i tyre. Kjo rregullore përmban masa të caktuara sigurie në lidhje me grumbullimin, trajtimin dhe monitorimin e mbeturinave të rrezikshme, si dhe masa shtesë në lidhje me shënimin, paketimin dhe etiketimin e mbetjeve të rrezikshme nga prodhuesi deri në deponimin apo riciklimin përfundimtar. Metodat e përpunimit të mbetjeve të rrezikshme, duke përfshirë ripërdorimin, riciklimin dhe përdorimin e mbeturinave si burim i energjisë për sa i përket substancave të përdorshme dhe përbërësve të tjerë në mbetjet e rrezikshme, duhet të jenë të përshtatshme për llojet dhe sasitë e mbetjeve të rrezikshme që përpunohen. Lejet e dhëna për instalimet që punojnë me mbetje të rrezikshme duhet të plotësojnë disa kritere më të rrepta sesa instalimet që punojnë me mbetje jo të rrezikshme.
Bifenilët e poliklorinuar (PCB) i përkasin grupit të kimikateve sintetike të njohura si Ndotës Organike të Qëndrueshëm (POPs). PCB-të u prodhuan në masë nga vitet 1930 deri në vitet 1980. Ata kanë qëndrueshmëri të madhe kimike dhe rezistencë ndaj nxehtësisë dhe përdoren gjerësisht si përbërës të pajisjeve elektrike dhe hidraulike, si dhe si lubrifikantë. Ato përdoren në pajisje të mbyllura si lëngje dielektrike në pajisjet elektrike si transformatorë, kondensatorë, sisteme hidraulike. Ato gjenden në vajrat industriale, ngjyrat, ngjitësit, plastika etj. PCB-të klasifikohen si kancerogjenë të mundshëm për njerëzit dhe prodhues të efekteve të ndryshme negative te njerëzit dhe kafshët, duke përfshirë toksicitetin riprodhues, imunotoksicitetin dhe teratogjenitetin. Në mediume të caktuara mjedisore si ujërat nëntokësore dhe sipërfaqësore, toka, madje edhe ushqimi, PCB-të mund të transportohen në distanca të gjata dhe të zbulohen në vende larg vendit të prodhimit ose përdorimit të tyre.
Në Rregulloren për mënyrën dhe kushtet e trajtimit të PCB-ve, mënyrën dhe kushtet që duhet të plotësojnë instalimet dhe objektet për heqjen dhe dekontaminimin e PCB-ve, PCB-të e përdorura dhe mënyrën e shënjimit të pajisjeve që përmbajnë PCB, metodat e dekontaminimit, çaktivizimi dhe asgjësimi i PCB-ve dhe pajisjeve që përmbajnë PCB.Identifikimi i vendeve të transformatorëve që përmbajnë PCB është duke vazhduar dhe asgjësimi (djegia jashtë vendit) tashmë është duke u zhvilluar.
Vajrat lubrifikues janë një produkt i përdorur zakonisht në jetën tonë të përditshme që lejojnë motorët dhe makinat të kryejnë funksionin e tyre. Gjatë përdorimit të tyre, vajrat humbasin vetitë e tyre dhe kontaminohen. Pas një kohe të caktuar, vajrat e përdorur zëvendësohen me vajra të rinj lubrifikues.
Mbetjet e vajrave bëjnë pjesë në grupin e mbetjeve të rrezikshme për shkak të karakteristikave të tyre të rrezikshme. Mbetjet e vajrave që gjenden në lumenj dhe liqene kërcënojnë jetën ujore. Vetëm një litër mbetje vaji mund të kontaminojë miliona litra ujë. Ndotja e tokës ndodh si rezultat i derdhjes së mbeturinave të vajrave në sipërfaqen e tokës.
Me Rregulloren për procedurat dhe mënyrën e grumbullimit, transportimit, përpunimit, ruajtjes, trajtimit dhe asgjësimit të mbeturinave të vajrave, mënyrën e mbajtjes së evidencës dhe dorëzimit të të dhënave krijohet sistemi i grumbullimit, ruajtjes, rigjenerimit dhe asgjësimit të vajrave të përdorur të gjitha me synimin për të parandaluar efektet negative në mjedis dhe për të nxjerrë një përfitim ekonomik nga rigjenerimi i vajrave të përdorur.
Në Rregulloren për mënyrën e trajtimit të mbeturinave mjekësore, si dhe mënyrën e paketimit dhe shënimit të mbeturinave mjekësore janë përcaktuar metodat e trajtimit dhe shënjimit të mbetjeve mjekësore, për të reduktuar efektin negativ dhe të dëmshëm në mjedis dhe shëndetin e njeriut. Grumbullimi i ndarë i mbetjeve mjekësore në spitale dhe institucione të tjera shëndetësore po zhvillohet ngadalë.
Personat juridikë dhe fizikë të cilët krijojnë, posedojnë ose përpunojnë dioksid titani janë të obliguar organit kompetent për kryerjen e punëve profesionale nga sfera e mjedisit jetësor – Drejtorisë për Mjedis t’i dorëzojnë të dhënat për mbetjet e dioksidit të titanit, të cilat janë të destinuara për deponim, si dhe të kryejë monitorimin e tokës, ujit dhe ajrit në vendet ku përpunohen, ruhen dhe hiqen mbetjet e dioksidit të titanit, si dhe në zonën përreth që konsiderohet e pandotur. Është paraparë Rregullore për mënyrën e trajtimit të mbeturinave të dioksidit të titanit, mënyrën e kryerjes së monitorimit dhe formën, përmbajtjen dhe mënyrën e dorëzimit të të dhënave.
Rregullorja ligjore aktuale e mbetjeve bazohet në konceptin e hierarkisë në menaxhimin e mbetjeve. Kjo do të thotë se në mënyrë ideale mbetjet duhet të parandalohen, ndërsa ato që nuk mund të parandalohen duhet të ripërdoren, rikuperohen ose riciklohen sa më shumë që të jetë e mundur.Ndërsa depozitimi i mbetjeve në vendgrumbullime duhet të përdoret sa më pak, sepse është alternativa më e keqe për mjedisin dhe tregon humbje burimesh. Hierarkia në menaxhimin e mbetjeve nuk duhet parë si një qëllim i vështirë dhe i arritshëm shpejt, veçanërisht kur merret parasysh se ekzistojnë metoda të ndryshme të trajtimit të mbetjeve që kanë ndikime të ndryshme në mjedis. Synimi për të ecur drejt riciklimit dhe rikuperimit të mbetjeve është lëvizja drejt hierarkisë në menaxhimin e mbetjeve dhe reduktimin e përdorimit të deponive.
Parandalimi i gjenerimit të mbetjeve duhet të zërë vend fillestar, sepse reduktimi i mbetjeve nënkupton edhe reduktimin e nevojës për grumbullimin dhe trajtimin e tyre, e cila lidhet me kostot dhe ndikimin në mjedis.Parandalimi i gjenerimit të mbetjeve në drejtim të përdorimit të materialeve, mallrave, shërbimeve në mënyrë të tillë që prodhimi, përdorimi, ripërdorimi, riciklimi i tyre të rezultojë në prodhimin sa më të vogël të mbetjeve. Parandalimi është vetëm një pjesë e konceptit të prodhimit më të pastër.
Ndoshta sfida më e madhe është krijimi i një cikli të përshtatshëm të riciklimit të mbetjeve.
Djegia e mbetjeve duke përdorur energji është një tjetër mundësi për shmangien e deponive.
Depozitimi i mbetjeve në deponi është opsioni më i ulët i mundshëm në hierarkinë e menaxhimit të mbetjeve, por gjithsesi metoda më dominuese e përdorur në vendin tonë. Deponitë në vendin tonë shpesh menaxhohen në mënyrë të gabuar dhe nuk përmbushin standardet minimale për mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Një sfidë e madhe është arritja e standardeve të caktuara në ndërtimin e deponive dhe mbyllja e vendeve të menaxhuara dhe të mirëmbajtura në mënyrë të papërshtatshme.
Të dhënat e sakta dhe në kohë të mbetjeve janë një nga elementët kryesorë për parandalimin afatgjatë të vendeve të depozitimit të paligjshëm të mbetjeve. Të dhënat e pamjaftueshme mund të shpiejnë në vendime të papërshtatshme në lidhje me legjislacionin e mbetjeve si dhe krijimin e infrastrukturës joadekuate të menaxhimit të mbetjeve.
Menaxhimi i mbetjeve në vendin tonë është ende problem, sepse sasia e mbetjeve është vazhdimisht në rritje, dhe rregullimi ligjor zbatohet keq në raste të caktuara.
Emetimet e gazeve serrë nga sektori i mbetjeve përfshijnë kategoritë e mëposhtme: vendgrumbullimet e mbetjeve të ngurta, trajtim biologjik i mbetjeve të ngurta, djegie të hapur të mbetjeve dhe trajtim dhe shkarkim të ujërave të zeza. Emetimet totale nga ky sektor vlerësohen në 2,226.1 Gg CO2-eq në 2013 dhe 2,323.5 Gg CO2-eq në 2014. Më të rëndësishmet janë emetimet nga deponitë e mbetjeve të ngurta, të cilat mbulojnë 94,4% të totalit të shkarkimeve nga ky sektor në vitin 2014. Emetimet nga djegia dhe djegia e hapur e mbetjeve përfaqësojnë 1.4% të emetimeve totale nga mbetjet. Pjesa e mbetur prej 4.2% e emetimeve të gazeve serrë nga ky sektor vjen nga trajtimi dhe shkarkimi i ujërave të zeza (nga amvisëritë dhe nga industria). Emetimet e CH4 përbënin 97.6% të emetimeve totale (të shprehura në CO2-eq) nga sektori i mbetjeve në vitin 2014. Emetimet e CO2 nga ky sektor në Maqedoninë e Veriut ndodhin vetëm si rezultat i djegies së hapur të mbeturinave dhe përbëjnë 0.4% të emetimeve totale të sektorit, ndërsa emetimet e N2O përfaqësojnë 2% të emetimeve totale të sektorit. Peshën më të madhe e zënë emisionet nga sektori i energjisë, me 65.2% në vitin 2014, i ndjekur nga sektori i mbetjeve me 19%.
Importi, eksporti dhe tranziti i mbeturinave në Republikën e Maqedonisë së Veriut kryhet në përputhje me nenet 92, 93, 94, 95, 96, 97 të Ligjit për menaxhimin e mbeturinave. Importi, eksporti dhe tranziti i mbeturinave në Republikën e Maqedonisë së Veriut kryhet sipas Konventës së Bazelit për kontrollin e transferimit ndërkufitar të mbeturinave të rrezikshme dhe depozitimin e tyre. Është miratuar Rregullorja për formën dhe përmbajtjen e formularëve për bartjen ndërkufitare të mbeturinave.
Ministria e Mjedisit Јеtësor dhe Planifikimit Hapësinor organizon një sistem informativ për menaxhimin e mbeturinave, si pjesë e sistemit të përgjithshëm informativ maqedonas për mjedisin jetësor. Njësitë organizative për menaxhimin rajonal të mbetjeve organizojnë sistemin e informacionit në nivel vendor, i cili siguron mbledhjen dhe paraqitjen e të dhënave për situatën në lidhje me menaxhimin e mbetjeve jo të rrezikshme.Njësitë organizative për menaxhimin rajonal të mbeturinave janë të obliguara që të dhënat e marra për gjendjen lidhur me menaxhimin e mbeturinave jo të rrezikshme t’ia dorëzojnë organit kompetent për kryerjen e punëve profesionale në mjedis – Drejtorisë për Mjedis
Të dhënat e mbetjeve
Forma dhe përmbajtja e evidencës, si dhe përmbajtja e raporteve vjetore, është e përcaktuar me Rregulloren për formën dhe përmbajtjen e regjistrit për menaxhimin e mbeturinave, formën dhe përmbajtjen e formularëve për identifikimin dhe transportin e mbeturinave dhe formën dhe përmbajtjen e formularëve për raportet vjetore për menaxhimin e mbeturinave. Është paraparë edhe Rregullore për përmbajtjen dhe mënyrën e udhëheqjes, dhe mbajtjes së evidencës në regjistrin e mbeturinave.
Mbikëqyrjen mbi zbatimin e Ligjit për Menaxhimin e Mbeturinave dhe rregulloreve të miratuara në bazë të këtij ligji e kryen autoriteti i administratës shtetërore përgjegjës për çështjet e mjedisit – Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor. Mbikëqyrjen inspektuese mbi zbatimin e Ligjit për menaxhimin e mbeturinave dhe rregulloreve të miratuara në bazë të këtij ligji e kryen Inspektorati Shtetëror i Mjedisit.
Për çështjet nën juridiksionin e komunave, komunave në qytetin e Shkupit dhe qytetit të Shkupit të përcaktuara me këtë ligj, mbikëqyrjen inspektuese mbi aplikimin dhe zbatimin e këtij ligji e kryejnë inspektorët e autorizuar të mjedisit jetësor të komunave, komunave në qytetin e Shkupit dhe inspektorët e autorizuar të mjedisit jetësor të qytetit të Shkupit.
Mbikëqyrjen inspektuese mbi zbatimin e të njëjtit ligj në fushën e shitjes së produkteve dhe ambalazhimit, etiketimit të produkteve dhe ambalazhimit dhe informimit të konsumatorëve e kryen inspektori shtetëror i tregut. Ndërsa mbikëqyrjen inspektuese mbi zbatimin e ligjit në fushën e krijimit, përzgjedhjes dhe paketimit të mbetjeve mjekësore e kryen inspektorati shtetëror sanitar dhe shëndetësor, në bashkëpunim me inspektorin shtetëror të mjedisit.
Mbikëqyrjen inspektuese mbi zbatimin e këtij ligji në fushën e menaxhimit të mbetjeve jo të rrezikshme e kryen Inspektorati Shtetëror Komunal. Mbikëqyrjen mbi zbatimin e rregulloreve të miratuara nga Komisioni Rregullativ e kryen Komisioni Rregullativ. Mbikëqyrja e zbatimit të detyrimeve nga subjektet që transportojnë mbetje në lidhje me detyrimin për posedim të formularëve të transportit dhe identifikimit si dhe formularët nga neni 96 Lejet dhe pëlqimet për eksport, import dhe transit të mbetjeve, paragrafët (7) dhe (8) i këtij ligji kryhet nga organi doganor dhe organi i administratës shtetërore përgjegjës për kryerjen e punëve në fushën e punëve të brendshme.
Ekziston një Rregullore për shumën e kostove kur inspektimi kryhet me kërkesë të personit juridik ose fizik dhe mënyrën e arkëtimit të tyre.
Dispozitat e Ligjit për Menaxhimin e Mbeturinave i referohen të gjitha llojeve të mbeturinave të listuara në Listën e Llojeve të Mbeturinave, përveç mbeturinave të listuara në nenin 2 (Zbatimi i Ligjit), të Ligjit për Menaxhimin e Mbeturinave.
Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë disa ligje që mbulojnë dhe zgjidhin disa probleme dhe çështje që kanë të bëjnë me mbeturinat. Një pjesë e atyre ligjeve që janë nën juridiksionin e Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor janë këto:
- Ligji për Mjedisin Jetësor
- Ligji për menaxhimin e mbetjeve
- Konventa e Bazelit për kontrollin e lëvizjeve ndërkufitare të mbetjeve të rrezikshme dhe asgjësimin e tyre/ Basel Convention on the Control of Transboundary movements of Hazardous wastes and Their Disposal. Konventa është ratifikuar me Ligjin për Ratifikimin, botuar në (Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë 49/97)
- Amendamenti i Konventës së Bazelit në lidhje me kontrollin e ndotjes ndërkufitare me mbetje të rrezikshme dhe asgjësimin e tyre dhe Amendamenti i Aneksit I Aneksi VIII dhe Aneksi IX/ Amendment to the basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous Wastes and Their Disposal. Ndryshimet janë ratifikuar me Ligjin për Ratifikimin (Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 49/04)
- Strategjia për menaxhimin e mbeturinave të Republikës së Maqedonisë (2008-2020) (Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 39/08)
- Strategjia kombëtare për zhvillim të qëndrueshëm në Republikën e Maqedonisë (2009-2030)
- Ligji për menaxhimin e paketimit dhe mbetjeve të paketimit
- Ligji për menaxhimin e baterive dhe akumulatorëve dhe mbeturinave të baterive dhe akumulatorëve
- Menaxhimi i pajisjeve elektrike dhe elektronike
- Ligji për menaxhimin e rrjedhave shtesë të mbetjeve
- Ligji për Përgjegjësinë e Zgjeruar të Prodhuesit për Menaxhimin e Rrjedhave të Veçanta të Mbeturinave
Margareta Cvetkovska, Violeta Panovska,
1 Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor
2 Enti Shtetëror i Statistikave
Dame Gruev 4, 1000 Shkup, Republika e Maqedonisë
Tel.: +389 02 3295 719; Fax +389 3111 336
Situata në Republikën e Maqedonisë në lidhje me të dhënat për mbeturinat dhe zbatimin e sistemeve të grumbullimit të të dhënave për mbeturinat
Menaxhimi i mbeturinave është një nga çështjet më serioze mjedisore në Maqedoni. Karakterizohet si nën standard për sa i përket burimeve njerëzore dhe financiare, i pamjaftueshëm dhe joefektiv për sa i përket monitorimit dhe zbatimit të ligjit, si dhe i penguar nga mungesat politike dhe sociale (si zbatimi, konsultimet me palët e interesuara, ndërgjegjësimi i publikut) dhe karakterizohet gjithashtu me mungesë të dhënash dhe informacioni në nivel lokal dhe kombëtar.
Politika e menaxhimit të mbetjeve
Politika e përgjithshme e menaxhimit të mbetjeve me synimin për të tejkaluar situatën aktuale dhe për të krijuar një sistem të qëndrueshëm të menaxhimit të mbetjeve u formua në: Ligjin për Mjedisin (i cili përfshin përcaktimet bazë për lejet mjedisore, procedurën e VNM-së dhe emetimet e gazeve serrë), Programet Kombëtare të Mjedisit (PKVM 1996/2006), dhe Ligji për Menaxhimin e Mbeturinave (2004).
Transpozimi i legjislacionit të BE-së për menaxhimin e mbeturinave në kornizën kombëtare të legjislacionit për menaxhimin e mbeturinave është një nga detyrat kryesore dhe prioritare në procesin e krijimit të sistemit të duhur të menaxhimit të mbeturinave në Maqedoni. Procedurat e detajuara për çështje të ndryshme të rrjedhave të mbetjeve parashikohen përmes akteve nënligjore.
Detyrat dhe përgjegjësitë e MMJPH-së dhe komunave
Detyrat dhe përgjegjësitë e MMJPH-së për menaxhimin e mbetjeve janë planifikimi dhe zhvillimi i politikave, regjistrimi, dhënia e lejeve dhe licencimi, organizimi i një sistemi efektiv të menaxhimit të mbetjeve të ngurta për mbetjet e rrezikshme, monitorimi, grumbullimi/trajtimi i të dhënave, inspektimi. Aktualisht MMJPH ka njohuri dhe përvojë të pamjaftueshme për të zhvilluar dhe zbatuar të gjitha standardet dhe instrumentet përkatëse siç kërkohet nga legjislacioni i ri i mbetjeve.
Komunat janë përgjegjëse për aktivitetet: Organizimi i grumbullimit, transportit dhe deponimit të mbeturinave komunale; Mbikëqyrja e transportit dhe asgjësimit të mbetjeve industriale jo të rrezikshme; Vendimi për vendndodhjen e objekteve të menaxhimit të mbetjeve, nxjerrja e rregulloreve lokale për objektet e menaxhimit të mbetjeve; Vendosja e deponive të mbetjeve jo të rrezikshme dhe inerte; Lëshimi i lejeve mjedisore (IPPC B-lejet). Vetëm pak komuna kanë krijuar ose caktuar divizione ose persona në administratën/strukturën e tyre për t’u marrë me menaxhimin e mbetjeve.
Sipas legjislacionit, komunat dhe MMJPH duhet të marrin raporte vjetore nga personat juridikë dhe fizikë mbajtës të mbetjeve për mbetjet e pranuara dhe mbetjet e prodhuara (origjina, lloji, sasia, trajtimi), mbetjet e transferuara (lloji, sasia, kujt). Gjithashtu MMJPH duhet të marrë raporte vjetore nga kryetarët e komunave për mbetjet komunale dhe jo të rrezikshme të transportuara, mbetjet komunale, të padëmshme dhe inerte të deponuara.Komunat dhe MMJPH duhet të marrin raporte vjetore nga deponitë për mbetjet e pranuara komunale, jo të rrezikshme dhe inerte, të dhëna të përgjithshme për venddepozitimet dhe hapat e pranuar në aktivitetin e deponive. Zbatimi dhe mirëmbajtja e një sistemi të mbledhjes/informacionit të të dhënave do të mbulojë të dhëna për burimet, natyrën, sasitë dhe fatin e mbetjeve, informacionin kryesor mbi objektet për rikuperimin, riciklimin dhe përdorimin e energjisë të përbërësve të rrymave individuale të mbetjeve dhe informacionin mbi objektet e depozitimit përfundimtar.
Menaxhimi i mbetjeve
Pothuajse mënyra e vetme për deponimin përfundimtar të mbeturinave në Republikën e Maqedonisë është depozitimi në deponi.
Vetëm disa mbetje të rrezikshme nga institucionet shëndetësore dhe disa mbetje të lëngshme të rrezikshme digjen dhe bashkëdjegohen. Maqedonia ka tregje të kufizuara për materiale dhe produkte të rikuperuara nga mbeturinat me synim riciklimin ose shfrytëzimin për prodhimin e energjisë. Pjesa më e madhe e materialit të rikuperuar për riciklim do të duhet të eksportohet, gjë që do të sjellë kosto shtesë për trajtimin dhe transportin dhe kështu mund të tejkalojë vlerën e tregut të materialeve.
Enti Shtetëror i Statistikave (ESSH)
Sipas Nivelit të Statistikave Shtetërore, Enti Shtetëror i Statistikave është ofrues unik i statistikave zyrtare në vend.
Programet statistikore pesëvjeçare (të miratuara nga Qeveria) dhe programet vjetore janë aktet bazë ku jepen të gjitha aktivitetet statistikore.
Deri në vitin 2006 është nënshkruar Marrëveshja për bashkëpunim ndërmjet Entit Shtetëror të Statistikës dhe Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor. Ai mbulon bashkëpunimin e ngushtë në drejtim të projekteve të ndryshme, duke përfshirë fushën e statistikave mjedisore.
Pas nevojave, aktiviteteve të projektit dhe situatës aktuale, në Programin Statistikor pesëvjeçar 2008 – 2012 janë parashikuar aktivitetet e ES në fushat e mëposhtme: statistikat e mbetjeve, statistikat e ujit dhe shpenzimet mjedisore.
Objektivat kryesore që i referohen statistikave të mbetjeve në ZSHS janë:
- për të përmbushur kërkesat e WStatR dhe kërkesat kombëtare për: mbetjet e krijuara, të trajtuara, të marra dhe të shpërndara
- Raportimi ndërkombëtar (Pyetësori i përbashkët i OECD)
Duke pasur parasysh që legjislacioni kombëtar i çështjes është përgjegjësi e Ministrisë së Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor, është e nevojshme të përmendet se procesi i përshtatjes me legjislacionin e BE-së është në vazhdim; disa akte janë miratuar dhe tashmë në përdorim disa janë në pritje të miratimit; disa janë në fazën përgatitore dhe disa janë planifikuar të përgatiten – kështu që situata aktuale e procesit të përshtatjes reflektohet drejtpërdrejt në aktivitetet e ES në ZSHS. Në përgjithësi ekziston një bazë ligjore shumë solide, por periudha kohore e parashikuar për pajisjen vazhdon ende.
ZSHS dhe MMJPH u përfshinë në projektin trevjeçar rajonal SIDA për zhvillimin e ES në Ballkan nga viti 2005-2007, statistikat e mbetjeve ishin një nga fushat prioritare në projekt. Që nga viti 2008, ZSHS është përfshirë në projektin kombëtar SIDA tre vjeçar mjedisor, ku statistikat e mbetjeve jepen si prioritet i parë në aktivitetet e projektit.
Çfarë është bërë deri tani në fushën e statistikave të mbetjeve në ZSHS?
Hyrje me:
- Rregullorja e KE për Statistikat e Mbetjeve Nr. 2150/2002 dhe Metodologjia Statistikore e Mbetjeve
- planifikimi i proceseve të mbledhjes së të dhënave (metodat dhe organizimi)
- Lidhjet ndërmjet Listës Kombëtare të Mbetjeve dhe Kategorive EW janë bërë sipas legjislacionit kombëtar dhe rregullores së BE-së
Për të ofruar studim pilot mbi mbetjet nga industritë janë përgatitur instrumente metodologjike (pyetësor, manual, klasifikim, kode, kontroll logjik) në përputhje me legjislacionin kombëtar dhe Reg. EWStat.
Anketa pilot me qëllimin kryesor për të testuar pyetësorin dhe shkallën e përgjigjeve u krye nga 15 – 26 shtator 2008 (rezultatet pilot kalojnë pritshmëritë tona me përmbajtjen e pyetësorit dhe përqindjen e përgjigjeve mbi 80%)
Planet e ardhshme – për të siguruar të gjithë studimin mbi mbetjet nga industritë (2009) dhe për të ofruar anketë të rishikuar mbi mbetjet komunale dhe të dhëna kombëtare të publikuara për mbetjet komunale për herë të parë (2009/2010)
Pritshmëritë – raportimi në EUROSTAT të të dhënave nga mbetjet nga industritë pas kryerjes së anketimit dhe përpunimit të të dhënave.